Είναι εντυπωσιακό πόσο απρόσκοπτα η ζωή, στις οικονομίες της γνώσης, μετακόμισε στο Διαδίκτυο. Δραστηριότητες που αυτονόητα θεωρούσαμε ότι απαιτούν φυσική (πρόσωπο με πρόσωπο) επικοινωνία, στην εποχή της πανδημίας διεκπεραιώνονται εξ αποστάσεως. Είναι σαν να μεταμορφωθήκαμε από σωματικές σε άυλες υπάρξεις.
Τα μαθήματά μου τα κάνω πλέον εξ αποστάσεως. Οι κόρες μου, το ίδιο: όχι μόνο η διδασκαλία τους είναι διαδικτυακή, αλλά κατεξοχήν σωματικές δραστηριότητες, όπως μαθήματα μπαλέτου και πιάνου, γίνονται μέσω τηλεδιασκέψεων. Προσωπικά δεν έχω φτάσει μέχρις εκεί, αλλά ξέρω ανθρώπους που κάνουν γιόγκα, γυμνάζονται, βλέπουν θέατρο, τρώνε ή πίνουν μαζί χωρίς να εγκαταλείψουν το σπίτι τους. Μια νέα εμπειρία αναδεικνύεται: ανέπαφες επαφές.
Δεν συμβαίνει για πρώτη φορά. Στην οικονομία της γνώσης εντείνεται η αποσωματοποιημένη εμπειρία. Η ηλεκτρονική τραπεζική, όπως και τα διαδικτυακά ψώνια, είναι στοιχεία της ζωής μας εδώ και κάμποσα χρόνια.
Οι τεχνολογίες διαδικτυακής επικοινωνίας (από το Skype και το Ζoom μέχρι το FaceTime και το Viber κ.λπ.) χρησιμοποιούνται ευρέως, τόσο για ψυχαγωγία όσο και για επικοινωνία ή εργασία. Ολο και περισσότεροι βρίσκουν σύντροφο στον κυβερνοχώρο.
Αυτό, όμως, που κάνει τη σημερινή κατάσταση διαφορετική είναι η γενικευμένη υποκατάσταση της φυσικής επικοινωνίας από την ηλεκτρονική, σε συνθήκες πανδημίας. Πρόκειται για αλλαγή μοντέλου σε παγκόσμια κλίμακα. Συνέβη λιγότερο από επιλογή και περισσότερο από ανάγκη. Στην εποχή του κορωνοϊού, η ζωή συνεχίζεται, που θα πει: να βρούμε τρόπους να συνεχίζεται. Η ψηφιακή τεχνολογία παρέχει τέτοιους τρόπους.
Συγχρόνως, η ψηφιακή τεχνολογία δεν μας επιτρέπει απλώς να κάνουμε με άλλον τρόπο αυτό που πάντα κάναμε, αλλά τροποποιεί ό,τι κάναμε. Οπως το αυτοκίνητο δεν είναι απλώς μια ηλεκτρομηχανική άμαξα, ούτε το κινητό ένα φορητό τηλέφωνο, έτσι και η διαδικτυακή –βιρτουαλική– επικοινωνία δεν είναι απλώς το ψηφιακό ισοδύναμο της φυσικής. Οταν τηλεδιδάσκω, δεν κάνω ακριβώς το ίδιο πράγμα που έκανα στην τάξη – η εμπειρία είναι διαφορετική. Οι φοιτητές μου κι εγώ δεν μοιραζόμαστε τον ίδιο χώρο, οι παρεμβάσεις μας είναι πιο προγραμματισμένες, η αλληλεπίδρασή μας πιο σκηνοθετημένη. Η ανέπαφη επαφή διατηρεί τη σχέση, αλλά αναδιατάσσει την υφή της.
Κατ’ αρχάς, με τη βιρτουαλική επικοινωνία συνειδητοποιούμε ότι η κοινωνικότητα δεν ταυτίζεται με τη φυσική αλληλεπίδραση. Η «κοινωνική αποστασιοποίηση» είναι ένας όρος παλαιάς κοπής, εφόσον ταυτίζει την κοινωνικότητα με τη φυσική παρουσία. Η ψηφιακή τεχνολογία, όμως, προσδίδοντας βιρτουαλική υπόσταση στους χρήστες της, καταργεί τη γεωγραφική απόσταση: κάθε άλλο παρά απομονωμένοι είμαστε αν είμαστε ηλεκτρονικά συνδεδεμένοι.
Δεν είμαι «κοινωνικά αποστασιοποιημένος» από τους φοιτητές μου εφόσον επικοινωνώ μαζί τους. Το αντίθετο: οι πλατφόρμες ψηφιακής επικοινωνίας, όπως το Ζoom, με καθιστούν όχι μόνο προσιτό, αλλά εν μέρει περισσότερο οικείο σε αυτούς, εφόσον συνυφαίνουν τον ιδιωτικό με τον δημόσιο εαυτό μου (παίρνουν μια μικρή ιδέα πώς είναι η οικιακή μου ζωή, π.χ. το γραφείο μου, οι θόρυβοι από κατοικίδια ή τα παιδιά, κ.λπ.). Δεν είμαι «αποστασιοποιημένος» από συγγενείς και φίλους, στο μέτρο που τα λέμε στο Skype. Με άλλα λόγια: το άτομο δεν ταυτίζεται με τη σωματική παρουσία του. Η σχέση δεν είναι ταυτόσημη με τη φυσική επικοινωνία.
Η κοινωνικότητα υπερβαίνει τα όρια της ενσώματης σχέσης.
Στην εποχή της πανδημίας είμαστε φυσικά αποστασιοποιημένοι, αλλά κοινωνικά συνδεδεμένοι. Η ψηφιακή συνδεσιμότητα προάγει την κοινωνικότητα και, κατά τούτο, διαφοροποιεί την εμπειρία αυτής της πανδημίας από άλλες.
Απομονωμένοι, όχι μόνοι
Αποκλεισμένος στη Λευκωσία, δεν μπορώ να έχω φυσική επικοινωνία με την εγχειρισμένη μητέρα μου στο Καρπενήσι, η οποία, καθότι ιδιαιτέρως ευπαθής, πρέπει να είναι απομονωμένη. Με το Skype, όμως, γεφυρώνουμε την απόσταση. Είναι απομονωμένη, αλλά δεν είναι μόνη.
Οι πλατφόρμες επικοινωνίας και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι οι καλοί αγωγοί τόσο της κοινωνικότητας όσο και της υγείας. Γνωρίζουμε ότι όσο πιο απομονωμένα αισθάνονται τα άτομα, τόσο πιο αδύνατο τείνει να είναι το ανοσοποιητικό τους σύστημα, χειρότερη η υγεία τους, αυξημένος ο κίνδυνος κατάθλιψης και γνωστικού εκφυλισμού και μικρότερη η πιθανότητα να μεριμνήσουν τόσο για τη δική τους υγεία όσο και για την προστασία των συμπολιτών τους. Σε επιτροπή της Γερουσίας των ΗΠΑ κατατέθηκε ότι οι δυσμενείς συνέπειες της κοινωνικής απομόνωσης είναι συγκρίσιμες με αυτές του καπνίσματος 15 τσιγάρων την ημέρα, της παχυσαρκίας και της ατμοσφαιρικής μόλυνσης.
Παρά τα όσα ισχυρίζονται οι ιδεολόγοι του κυβερνοχώρου, μπορεί η αποσωματοποιημένη επικοινωνία να διευρύνει την κοινωνικότητα, η σωματικότητα όμως παραμένει το θεμέλιο των κοινωνικών σχέσεων με βάθος.
Το σώμα δεν είναι απλώς ένα μέσον επικοινωνίας με τον κόσμο, αλλά ανεξάλειπτο συστατικό της ανθρώπινης εμπειρίας. Η τηλεπαρουσία δίνει δυνατότητες, αλλά συγχρόνως περιορίζει.
Το αναντικατάστατο βάθος της ενσώματης εμπειρίας
Χρωστάμε στον Γάλλο φιλόσοφο Μορίς Μερλό-Ποντί την πληρέστερη φιλοσοφική κατανόηση του ρόλου του σώματος στην ανθρώπινη εμπειρία. Για τον Μερλό-Ποντί, το σώμα δεν είναι ένα απλό όργανο μεσολάβησης του νου με τον εξωτερικό κόσμο, εγγενώς υποκείμενο σε λάθη, όπως ήταν για τον Καρτέσιο, αλλά ουσιώδες στην άμεση επαφή του ατόμου με την υλική πραγματικότητα. Η σωματικότητα καθορίζει την ανθρώπινη εμπειρία.
Ευρισκόμενοι στον ίδιο φυσικό χώρο, οι φοιτητές μου κι εγώ, ως ενσώματες υπάρξεις, έχουμε μια ολιστική αίσθηση της κοινής εμπειρίας στην οποία μετέχουμε και μοιραζόμαστε τη συλλογική «διάθεση» της τάξης (π.χ. πόσο ενδιαφέρον υπάρχει για το μάθημα και από τα δύο μέρη). Κοιτάζοντας ο ένας τον άλλο στα μάτια, δημιουργούμε προσδοκίες αλληλοσεβασμού, εμπεδώνοντας μια σχέση εμπιστοσύνης. Οταν κάποιος ρωτά κάτι, έχω μια περιφερειακή αίσθηση τι απήχηση έχει το ερώτημά του στους άλλους – αν κουνάνε το κεφάλι επιδοκιμαστικά, χαμογελούν ειρωνικά, αδιαφορούν, κ.λπ. Μερικές φορές βλέπω στα πρόσωπά τους πότε τους χάνω, όταν λ.χ. γίνομαι στρατοσφαιρικά αφηρημένος. Ανταποκρινόμενος στην κυμαινόμενη «διάθεση» του ακροατηρίου μου προσαρμόζω αυθόρμητα τον ρυθμό μου ή το περιεχόμενο. Η ενσώματη εμπειρία προσδίδει βάθος στη συν-εργασία μας.
Ομιλούσες κεφαλές
Η τηλεδιδασκαλία μού παρέχει εύρος (να επικοινωνήσω με άτομα διάσπαρτα στον χώρο) αλλά μου στερεί το βάθος. Το σώμα δεν μετέχει πλήρως στην κοινή ψηφιακή εμπειρία. Εχω μπροστά μου ένα σύνολο από ομιλούσες κεφαλές, η κάθε μία στον ιδιωτικό της χώρο, αλλά δεν βυθίζομαι στην ολιστική εμπειρία της τάξης. Ενώ στη φυσική διδασκαλία, παίρνω αυτόματα ανατροφοδότηση από τη σωματική παρουσία των φοιτητών μου και προσαρμόζομαι αντιστοίχως, στην τηλεδιδασκαλία πρέπει να την αναζητήσω.
Ο Γερμανός κοινωνιολόγος Τζορτζ Ζίμελ γράφει πώς, στα τέλη του 19ου αιώνα, τα μέσα μαζικής μεταφοράς τροποποίησαν την ανθρώπινη συμπεριφορά στις μητροπόλεις: η ματιά των ανθρώπων επανεκπαιδεύτηκε σε συνθήκες παρατεταμένης συν-παρουσίας σε τρένα, λεωφορεία και τραμ. Μάθαμε να αποφεύγουμε να κοιτάμε επίμονα ο ένας τον άλλο και, συνήθως, επιλέγουμε την ευγενική σιωπή.
Δεν αποκλείεται, αντιστοίχως, η εμπειρία της «κοινωνικής αποστασιοποίησης», σε συνθήκες πανδημίας, να μας κάνει να ξαναδούμε ευρύτερα τον ρόλο του σώματος στην ανθρώπινη επικοινωνία. Ισως μειώσουμε το άγγιγμα, τον ασπασμό και το φιλί στις κοινωνικές και επαγγελματικές μας συναναστροφές. Ισως προτιμήσουμε τη βιρτουαλική από τη φυσική επικοινωνία για αρκετές δραστηριότητες. Ηδη το κάνουμε σε κάποιο βαθμό.
Χαίρομαι ιδιαίτερα που δεν χρειάζεται να πηγαίνω στην τράπεζα ή στις υπεραγορές και θα χαρώ πολύ αν η σχέση μου με το κράτος γίνει πλήρως ηλεκτρονική.
Απολαμβάνω, όμως, να πηγαίνω στη λαϊκή αγορά στο Μαρούσι, θεωρώ ότι τίποτα δεν υποκαθιστά την άμεση εμπειρία του θεάτρου ή της συναυλίας, και χαίρομαι να κάνω μάθημα στο αμφιθέατρο. Οι ανέπαφες επαφές διευρύνουν την κοινωνικότητά μου, επεκτείνουν τις δραστηριότητές μου και διατηρούν τη σχέση μου με τα πρόσωπα που επιθυμώ. Η βαθιά οικειότητα, όμως, όπως και η βαθιά μάθηση, απαιτεί την άμεση συνάντηση των σωμάτων, την πλήρη ενεργοποίηση των αισθήσεων. Η ειρωνεία είναι ότι ενώ η πανδημία προσθέτει εργαλεία αποσωματοποιημένης επικοινωνίας, μας θυμίζει, συγχρόνως, την ανεξάλειπτη σωματικότητά μας – και ό,τι αυτή συνεπάγεται.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.
