Ο Πολιτιστικός Σύλλογος Καρπενησίου μπαίνει στη χρονοκάψουλα και μας ταξιδεύει 200 χρόνια πριν
Ένα εικονικό σενάριο βασισμένο σε στοιχεία ιστορικής ακρίβειας και σκέψεις
Τα 200 χρόνια από την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό γιορτάσαμε πριν από λίγες μέρες και ανήμερα της εθνικής μας επετείου, στις 25 Μαρτίου 2021, μια πρωτότυπη ιδέα ήρθε στα ευφάνταστα μυαλά του Πολιτιστικού Συλλόγου Καρπενησίου. Πώς να κυλούσε άραγε η ζωή στο Καρπενήσι την 25η Μαρτίου του 1821. Ο Πολιτιστικός Σύλλογος Καρπενησίου με μεγάλο σεβασμό στην ιστορία και την παράδοση, όπως κάνει πάντα άλλωστε όλα αυτά τα χρόνια πορείας του, αφηγείται το λογοτεχνικό του πόνημα με ιστορικές βάσεις, στους αναγνώστες του Ευρυτανικού Παλμού.
Πώς να ξημέρωσε άραγε η 25η Μαρτίου του 1821 στο Καρπενήσι, πριν ακριβώς 200 χρόνια;
Δεν είναι από τις στιγμές που θα θέλαμε να υπάρχει μια χρονοκάψουλα στην οποία να κλειστούμε και να γυρίσουμε πίσω να μάθουμε; Το Πάσχα τους έτους σωτηρίου χιλιοστού οκτακοσιοστού και εικοσιοστού πρώτου ή πιο μαθηματικά ᾳωκα’ πλησίαζε, κόντευε η 10η Απριλίου. Η 25η Μαρτίου ήταν Παρασκευή, γιορτή του Ευαγγελισμού και μέρα του Ακαθίστου Ύμνου, πέμπτη εβδομάδα της Σαρακοστής. Για την υπόλοιπη Ευρώπη ήταν 6η Απριλίου, μιας και οι περισσότερες χώρες είχαν υιοθετήσει το γρηγοριανό ημερολόγιο, ενώ για τους μουσουλμάνους όλης της γης, όπως και του Καρπενησίου, ήταν η 19η μέρα του μήνα Ρατζάμπ του έτους από Εγίρας 1236.
Κατά πάσα πιθανότητα εκείνη τη μέρα ο Επίσκοπος Δοσίθεος θα λειτούργησε στη μεγάλη εκκλησία της Παναγίας του Καρπενησίου, στον καθεδρικό της επαρχίας του. Θα τον πλαισίωσαν οι πιο μορφωμένοι παπάδες του Καρπενησίου. Ο παπά- Δημήτρης ίσως, ενώ στο αναλόγιο θα είχαν ανέβει οι Γιατριδαίοι, ο Γεώργιος Αναγνώστης και ο Κωνσταντίνος ή ακόμα και ο μικρός Αθανάσιος, ο μετέπειτα ζωγράφος, και μπορεί να συννεγιόντουσαν με τα μάτια με τον Δεσπότη, εκφράζοντας την ανησυχία τους για τα νέα που ίσως να είχαν φτάσει πέρα απ’τον Μέγδοβα. Ίσως σε μια κόγχη του βορινού τοίχου της εκκλησιάς, να παρακολουθούσε την λειτουργία η αινιγματική μοναχή Ανθεμία, που έμενε κοντά στην Παναγία. Ίσως κοντά της να βρισκόταν η χήρα μητέρα των Γιατριδαίων, η κόρη του άρχοντα Μουράτογλου ή Κελεβίντου. Και ίσως στον γυναικωνίτη να παρακολουθούσε την λειτουργία η μέλλουσα σύζυγος του Γεωργίου Αναγνώστη, η κόρη του Κολοκυθόπουλου. Στα πιο προβεβλημένα στασίδια, τα πιο κοντά στον θρόνο, στο δεσποτικό πρέπει να καθόντουσαν με τους γούνινους τζουμπέδες τους οι Χατζόπουλοι ή οι Μπλατζόπουλοι. Τις είχαν χρυσοπληρώσει στον δεσπότη τις θέσεις τους, σύμφωνα με τα έθιμα της εποχής. Έτσι λειτουργούσε τότε το παγκάρι, δεν άφηναν λεφτά για κεράκι οι χριστιανοί, το κεράκι το έφερναν από το σπίτι. Οικονομική βοήθεια κάθε ενορία, λάμβανε από τους πλούσιους ενορίτες που αγόραζαν προκαταβολικά για τη χρονιά τα στασίδια τους.
Η λειτουργία μάλλον θα τελούνταν ήσυχα και χωρίς πολύπλοκες ψαλμωδίες, καθώς η μουσικολογική μεταρρύθμιση του 1814, θα ήταν δύσκολο να έχει εφαρμοστεί σε μια επαρχία τόσο μακρινή από το Πατριαρχείο. Ίσως την ψαλμωδία να διέκοπτε τις πρωινές ώρες και το κάλεσμα του χότζα για προσευχή, από το τζαμί με τον μιναρέ, κοντά στην μικρή εκκλησιά της Αγίας Τριάδας. Συνέπιπτε φέτος η μέρα του Ευαγγελισμού με την μέρα προσευχής των μουσουλμάνων, την Παρασκευή. Ενδεχομένως κάθε φράση του χότζα στα αραβικά, να ακουγόντανε καθησυχαστική στα αυτιά των ανήσυχων χριστιανών προκρίτων και του Δεσπότη, αν ήταν στο τζαμί, δεν θα ετοίμαζαν ίσως κάτι επικίνδυνο. Κάθε τι που έμοιαζε ρουτίνα, ίσως ακουγόταν καθησυχαστικό. Το ίδιο καθησυχαστικό μπορεί να ήταν και για τους μουσουλμάνους του Καρπενησίου να βλέπουν τους χριστιανούς του Παληορουτιού να κατηφορίζουν για εκκλησιασμό στη Παναγία. Και εντάξει, ο μουεζίνης από το μιναρέ θα έψελνε την προσευχή, συμβάλλοντας στην αίσθηση της ρουτίνας. Καμπάνες, σήμαντρα να ακούστηκαν; Να είχε καμιά εκκλησιά καμπάνα; Να ακούστηκε σήμαντρο μέσα από τη ρεματιά της Βρύσης του Γύφτου, απ΄την Αγία Παρασκευή; Δύσκολο μεν, αλλά γιατί όχι; Οι Οθωμανοί έκαναν τα στραβά μάτια σε πολλά. Εδώ ο Δεσπότης ήταν από τους λίγους επισκόπους στον ορθόδοξο κόσμο που είχε μίτρα. Όχι δικιά του, την έπαιρνε από την μοναχή Ανθεμία για να την φορέσει στις μεγάλες γιορτές. Τι χρώματα να είχαν τα χειροποίητα άμφιά του και τα υφάσματα της Αγίας Τράπεζας; Να τα έφτιαχναν εδώ, καλόγριες σαν την Ανθεμία, ή να τα παρήγγελναν σε άλλους τόπους; Εδώ πάντως, στη κοιλάδα στο Καρπενήσι, μουριές είχαν, μεταξοσκώληκες είχαν, κουκούλι επεξεργάζονταν, αργαλειούς είχαν.
Γιατί να μην έφτιαχναν εδώ τα ιερατικά πανιά και τα άμφια; Στην ίδια κοιλάδα έβγαινε και το κρασί που θα χρησιμοποιούσαν στην τέλεση της Ευχαριστίας. Ωραίο κρασί λέει η παράδοση, δυνατό και γλυκό. Ίσως από την παλιά ποικιλία σταφυλιών που θυμούνται οι παλαιότεροι στα χωριά της Ποταμιάς.
Ωστόσο, παρά τις καθησυχαστικές σκέψεις της ρουτίνας, στη μικρή κωμόπολη δεν θα επικρατούσε αναβρασμός; Δεν θα είχαν φτάσει τα χαμπέρια από την μάχη της Τατάρνας, τρεις μέρες πρίν, στις 22 του Μάρτη; Ο μυημένος στην Φιλική Εταιρεία Επίσκοπος Δοσίθεος, δεν θα είχε μάθει την νικηφόρα εξέλιξη της επίθεσης του Ανδρούτσου και του Ηγούμενου της Τατάρνας Κυπριανού κατά της φρουρούμενης χρηματαποστολής των Τουρκαλβανών; Οι μουσουλμάνοι του Καρπενησίου ήταν πολλοί, σχεδόν όσοι και οι χριστιανοί, και σίγουρα και αυτοί θα είχαν θορυβηθεί με τα χαμπέρια που έρχονταν από παντού για ξεσηκωμένους χριστιανούς. Αυτό που έγινε στη Τατάρνα, παραήταν κοντά για να αγνοηθεί. Αλλά αυτά όλα ίσως να γυρνούσαν στο μυαλό των πιο υποψιασμένων, των προκρίτων, των οπλαρχηγών, των Οθωμανών αρχόντων και του Δεσπότη. Στο μυαλό των υπολοίπων χριστιανών και μουσουλμάνων ίσως να στριφογύριζαν πολύ πιο διαφορετικές σκέψεις.
Κάπως έτσι φανταζόμαστε το Καρπενήσι με τις οχυρές οικίες του πριν την καταστροφή του κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821. Γεώργιος Μόσχος, Καρπενήσι, ξυλογραφία 1938 (πηγή: Μαρία Θ. Ευαγγελοδήμου – ‘’Των Καρπενησίων οι κοινότητες 1792-2019’’
Για παράδειγμα, οι πιο ευκατάστατες οικοδέσποινες να σκεφτόντουσαν αν θα γινόταν καλά τα φρέσκα ή παστά ψάρια που είχαν εξασφαλίσει για την κατάλυση ιχθύος που επέβαλλε η μέρα. Θα είχαν καλά καρύδια να χτυπήσουν την σκορδαλιά τους; Ωραία καρύδια, ντόπια όλο το Καρπενήσι γεμάτο καρυδιές. Σκόρδα είχαν στους κήπους. Λάδι από που να είχαν προμηθευτεί εκείνη την χρονιά; Η περιοχή, ελιές δεν είχε, το λάδι έπρεπε να έρχεται από πιο μακριά. Ψάρια; Ήξεραν καμιά τεχνική να ψαρεύουν στο ποτάμι; Τι ψάρια να είχε ο Καρπενησιώτης; Είχε; Παστά και καπνιστά ψάρια σίγουρα προμηθευόντουσαν, παστή σαρδέλα, και σκουμπρί και καμιά φορά γιατί όχι και αγγλικό μπακαλιάρο και καπνιστή ρέγγα, αν τύχαινε κανάς κοντραμπατζής (λαθρέμπορος) Ζακυνθινός να διαλέξει να διακινήσει το παράνομα ανταλλαγμένο αγγλικό ψάρι με εκλεκτή ζακυνθινή σταφίδα. Ίσως από εκείνη τη μακρινή εποχή να έρχεται η παλιά συνταγή του μπακαλιάρου με χόρτα και σταφίδες στο νταβά. Αυτά για τους πλούσιους Καρπενησιώτες, οι πιο φτωχοί ίσως αρκούνταν στο μικρό ψαράκι, παστό ή καπνιστό σκεπασμένο με φρέσκα μυρωδικά του βουνού, κυρίως ρίγανη. Και αυτή η Καρπενησιώτικη συνταγή διασώθηκε σε κάποια σπίτια.
Οι πιο ρομαντικές ψυχές μπορεί να σκεφτόντουσαν ότι αυτές τις μέρες παρατηρούσαν ότι όλοι οι κήποι στο Παληορούτι ήταν πανέμορφοι με τα ανθισμένα ζουμπούλια και τα ίτσια (τους νάρκισους) και τους λαλέδες (τις τουλίπες), ανάμεσα στα ανθισμένα χωρίς φύλλα ακόμα οπωροφόρα τους. Δεν ήταν άσχημος χειμώνας λέει ο χειμώνας του 1820-1821, σχετικά ήπιος. Χριστιανοί και μουσουλμάνοι αγρότες ίσως σκεφτόντουσαν με τι κουράγιο θα πρέπει να απομακρύνονται το επόμενο καιρό για να πάνε στα αμπέλια τους και στα χωράφια τους. Τη σπορά του σταριού, του κριθαριού, των ροβιών και της βρώμης την είχαν κάνει από τον Οκτώβρη. Θα ήταν τα πράγματα ήσυχα για να θερίσουν και να αλωνίσουν τους επόμενους μήνες; Αυτοί δεν το ήξεραν, εμείς το ξέρουμε σήμερα, τουλάχιστον οι μουσουλμάνοι Καρπενησιώτες δεν πρόλαβαν ούτε να θερίσουν, ούτε να αλωνίσουν, ούτε να αλέσουν στους μύλους που κατά πλειοψηφία διαχειρίζονταν. Οι δε χριστιανοί ίσως να μπόρεσαν να θερίσουν τους καρπούς και τους δικούς τους και των μουσουλμάνων, αφού από τις 7 Ιουλίου τους είχαν διώξει. Αλλά ακόμα στις 25 του Μάρτη, ανήμερα του Ευαγγελισμού, δεν ήξεραν τι τους περίμενε. Απλώς θα παρατηρούσαν οι μεν τους δε.
Πόσο επιφυλακτικοί πρέπει να ήταν οι χριστιανοί με τους μουσουλμάνους του Καρπενησίου και οι μουσουλμάνοι με τους χριστιανούς της ίδιας πόλης; Για τους δύο επόμενους μήνες το κλίμα στο Καρπενήσι πρέπει να ήταν αφόρητο, όλοι να προετοιμάζονται και για επίθεση και για άμυνα και κανένας να μην παίρνει πρωτοβουλία. Απ΄όλο τον επαναστατημένο Μοριά να φτάνουν νέα και εδώ να μην εκδηλώνεται κανείς από τους δύο ανοιχτά. Και τελικά, αφού πέρασε όλος ο Απρίλιος και όλος ο Μάιος και μπήκε ο Ιούνιος του 1821, οι Τούρκοι του Καρπενησίου κατάλαβαν ότι ήρθε η δική τους ώρα και οχυρώθηκαν στα μεγάλα τους σπίτια υπό τις οδηγίες του Τουρκαλβανού φρούραρχου ΧασάνΤομορίτζα. Ημέρα Πέμπτη λέει, στις 2 του Ιουνίου, πριν την Κυριακή των Αγίων Πάντων, που γινόταν το μεγάλο πανηγύρι στο Κλαψί κοντά στα χαλάσματα μιας παλιάς εκκλησιάς, αυτή την ημέρα διαλέγουν οι Χριστιανοί να πολιορκήσουν τους πιστούς στον Σουλτάνο, άλλοτε συμπολίτες τους.
Οι χριστιανοί του Καρπενησίου, υπό των οπλαρχηγών και προκρίτων Γιαννάκη Γιολτάση, του ΑραπογιάννηΣυκά και του Μπράσκα, άρχισαν να συγκροτούνται σε στρατιωτικά σώματα με σκοπό να εκδιώξουν τους Τούρκους, του Καρπενησίου, φρουρά και πολίτες. Πολέμησαν λέει επί 8-10 μέρες, αλλά χωρίς να καταφέρουν κανένα αποφασιστικό χτύπημα στους αποκλεισμένους Οθωμανούς, γιατί κάποιοι από τους ποταπούς και χυδαίους χριστιανούς, δεν είχαν σκοπό να βοηθήσουν στον Αγώνα αλλά να λαφυραγωγήσουν χριστιανούς και μουσουλμάνους. Και αυτό έκαναν, ειδικά ο Κωνσταντίνος Γεωργούσης και ο Σπύρος ο Σκυλοδήμος
Έχοντας χάσει τόσο πολύ χρόνο, πλέον ήταν δύσκολο να καταφέρουν οποιοδήποτε πλήγμα στους ταμπουρωμένους μουσουλμάνους, οι οποίοι είχαν δεχτεί ήδη ενίσχυση από 500 ομόθρησκούς και ομόφυλούς τους. Αυτό έκανε τους δυο άνανδρους και χυδαίους οπλαρχηγούς, τον Γιωργούση και τον Σκυλοδήμο να τραπούν σε φυγή.
Οπότε και οι πολιορκητές χριστιανοί, διαλύθηκαν και αναγκάστηκαν να διαφύγουν οι ίδιοι για να γλιτώσουν, αυτό όμως σήμαινε, ότι ο ανθός της νεολαίας του Καρπενησίου, έπαιρνε τα όπλα και έβγαινε στο βουνό. Με πρώτο να δίνει το παράδειγμα τον 60χρονο Δεσπότη τους, τον Δοσίθεο Παναγιωτίδη και στη συνέχεια τους καλύτερους νέους της πόλης τους. Κάποιοι χριστιανοί Καρπενησιώτες πολεμιστές οχυρώθηκαν σε πυργόσπιτα του Καρπενησίου, ο μεν Αθανάσιος Χατζόπουλος στο δικό του σπίτι οι δε Κωνσταντίνος Τζάτζος, ο Κωνσταντίνος Ιατρείδης και ο Δημήτριος γιος του Παπα-Γιώργη από τον Προυσό, στα δικά τους, πολύ πιθανό στο Παληορούτι ή κάπου βόρεια και ανατολικά της Παναγίας. Άντεξαν λίγες μέρες ακόμα, μέχρι τις 20 του Ιουνίου τα ξημερώματα, που έβαλαν φωτιά στα σπίτια τους προς αντιπερισπασμό και πήραν και αυτοί τα βουνά.
Οι μουσουλμάνοι της πόλης βγήκαν εκείνη τη μέρα από τα οχυρά τους σπίτια και παρέδωσαν και την υπόλοιπη πόλη στη φωτιά. Και τότε είναι μάλλον που χάθηκαν τα ιερά και όσια και τα κειμήλια των ναών του Καρπενησίου, καθώς τα βρήκαν κρυμμένα όλα και τα λαφυραγώγησαν οι Οθωμανοί. Όλα χάθηκαν, εκτός τα κρυμμένα του ναού της Παναγίας που ο Παπά-Δημήτριος είχε κρύψει επιμελώς και έξυπνα, το πού δεν το μάθαμε ποτέ. Μεταξύ άλλων και η ωραία εικόνα της Κοίμησης της Παναγίας της φωτογραφίας, αφιέρωμα του Καρπενησιώτη άρχοντα Ιωάννη Μπλατζόπουλου, κατά το 1814, τάμα ίσως που σώθηκε αυτός και η οικογένειά τους από την επιδημία πανώλης που είχε χτυπήσει το Καρπενήσι εκείνη τη χρονιά.
Οι Οθωμανοί δεν άντεξαν πολύ περισσότερο. Συνειδητοποίησαν ότι έπρεπε να εγκαταλείψουν την πόλη, διότι οι χριστιανοί θα επέστρεφαν. Μόλις τρεις μήνες μετά την γενίκευση της Επανάστασης, μετά από αποφασιστική μάχη στις πλαγιές του Κώνισκου, οι Τούρκοι κατέθεσαν τα όπλα και ετράπησαν σε φυγή, σημειώνοντας άλλη μια νίκη για τους Επαναστατημένους Έλληνες. Ας ακούσουμε να μας τα λέει ένας λόγιος Καρπενησιώτης, ο Γεώργιος Αναγνώστης Ιατρείδης, που ήταν παρών:
«ὡςἔγνωντοῦτοοἰἐντῇκωμοπόλει (τοῦ Καρπενησίου)͵φρίκῃσυσχεθέντεςἐναὐτῆτῇνυκτί, διά τῆςὀδοῦτῆςἀποκαλουμένηςΣυμπεθερικόν συνάμα τοῖςἐγχωρίοιςἀλλοφύλλοιςᾥχοντολαβόντεςτοὺςἡμετέρουςκαίοὔτωςἐξωστρακίσθησαν τέλειον ἐκ τής ἐπαρχίας ταύτης τόβάρβαροναὐτόκαίφιλοτύρρανονἔθνος»
Ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Πολιτιστικό Σύλλογο Καρπενησίου και τον Πρόεδρό του κ. Ηλία Τσώνη, για την άμεση ανταπόκριση και την πάντα αγαστή συνεργασία.
Το Παρόν πρόκειται για Λογοτεχνικό κείμενο, με Ιστορικής Ακρίβειας υπόβαθρο.
Πηγές της έρευνας του Συλλόγου μας:
- «Χρονικόν της Μάχης του Καρπενησίου» Ιατρείδης.
- Δημοσιευμένες Εργασίες της Κας Παναγιωτοπούλου Μαρίας για την Μοναχή Ανθεμία.
- Προσωπική Λαογραφική Ανέκδοτη Έρευνα του Κ.Ιωάννη Δημητρίου.
- Δημοσιευμένη έρευνα του Κ.Μπαρτζώκα για την Οικογένεια Ιατρείδη.
