Γράφει ο Γιάννης Δημ. Υφαντόπουλος, Φιλόλογος Λυκειάρχης – Ιστορικός και πρώην Προέδρος του Συλλόγου των Απανταχού Καοτανιωτών «Ο ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ»
(Η Ηλεκτρονική Επεξεργασία για την παρουσίαση της εργασίας αυτής στο
Διαδίκτυο, όπως δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα «Ο Καστανιώτης» στα φ. 100-102,
έγινε από το Θεολόγο καθηγητή – Διευθυντή Γυμνασίου Ζαχαρία Γ. Ζηνέλη, το
2009). (Μέρος 3ο )
Αντλώντας από τις ιστορικές πηγές – μαρτυρίες τις σχετικές με την ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΡΑ (…) και από αξιόπιστες ιστορικές παραδόσεις, συγκεφαλαιώνοντας, καταλήγουμε στα ακόλουθα συμπεράσματα σχετικά με αυτήν:
1ο) Αναφορικά με τη θέση της Αποκλείστρας, η λεπτομερής περιγραφή του Ευρυτάνα Γεωργίου Λέλη, που με εντολή του φρουράρχου του Μεσολογγίου Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου στάλθηκε να επιστατήσει στις εργασίες της οχύρωσης του τόπου αυτού, δεν αφήνει καμία απολύτως περίπτωση παρερμηνείας και πλάνης για το πού βρίσκεται η σπουδαίας σημασίας – εκ φύσεως οχυρή – αυτή τοποθεσία, η οποία έμελλε να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στα χρόνια του Γενικού Ξεσηκωμού για την αποτίναξη του τούρκικου ζυγού (1821 – 1827). Η δε θέσις της είναι εκ του τμήματος των Βλαχοχωρίων και έχει πλησίον μικράν κώμην Καστανιάν, των κατοίκων της οποίας είναι ιδιοκτησία η Αποκλείστρα και έχουν και σπαρσίματα μέσα» (εφημ. «Ελληνικά Χρονικά» Μεσολόγγιον 25 Ιουνίου 1824).
2ο) Στην ίδια περιγραφή προσδιορίζεται επίσης σαφέστατα ότι «η Αποκλείστρα είναι εν πλάγιον ήμερον βουνόν εις τρίγωνον σχήμα» όπως καταδεικνύουν και οι φωτογραφίες που έχουμε δημοσιεύσει μέχρι τώρα. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι στο φύλλο μας αυτό δημοσιεύουμε για πρώτη φορά φωτογραφία
Όπως προαναφέραμε πουθενά στην περιγραφή της Αποκλείστρας ο Γεώργιος Λέλης δεν κάνει αναφορά ότι η Αποκλείστρα είναι σπηλιά με πρωτοφανείς μάλιστα διαστάσεις, πως λαθεμένα επικράτησε να θεωρείται και ως τέτοια αναγνωρίστηκε και «ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο».
3ο) Από τον Ιούνιο του 1824, όταν άρχισαν να καταφεύγουν στην Αποκλείστρα κατά συρροή – γυναικόπαιδα κυρίως – για ασφάλεια από τις επαρχίες του Καρπενησίου, του Απόκουρου και του Κραββάρου και καθ’ όλη τη διάρκεια του 1825 η Αποκλείστρα έσωσε χιλιάδες ψυχές. Ενδεικτική είναι η αναφορά που έκανε στο Ναύπλιο τον Απρίλιο του 1826 ο Καρπενησιώτης Γεώργιος Δημητριάδης που ταξίδεψε εκεί για να ζητήσει από την Κυβέρνηση τρόφιμα και πολεμοφόδια για την οχυρή Αποκλείστρα του Καρπενησίου (στην επαρχία του οποίου ανήκει και η Καστανιά), δηλαδή αυτή που τον περασμένο χρόνο έσωσε πάνω από δεκαπέντε χιλιάδες ψυχές. Στην αναφορά αυτή σαφέστατα προσδιορίζεται η εκπλήρωση του στόχου που έθεσε ο Μαυροκορδάτος και άλλοι στρατιωτικοί και πολιτικοί παράγοντες της Δυτικής Στερεάς Ελλάδος, να οχυρώσουν την Αποκλείστρα ως «τόπο καταφυγής για ασφάλεια του άμαχου πληθυσμού των επαρχιών της ευρύτερης αυτής περιοχής συμπεριλαμβανομένου και του Μεσολογγίου, απ όπου τον καιρό της δεύτερης πολιορκίας και πριν από την ηρωική Έξοδο (10 Απριλίου 1826) αναζήτησαν τη σωτηρία τους αρκετά γυναικόπαιδα στη «Μεγάλη Αποκλείστρα της Καστανιάς». Εξάλλου στην προαναφερόμενη αναφορά του ο Γεώργιος Δημητριάδης προσέθεσε «Και εφέτος (η Αποκλείστρα) θα ωφελήσει πιο πολύ, γιατί είναι τόσο πλατύχωρη, έχει νερό και φυλάγεται με εκατό καλούς άντρες, φτάνει όμως να έχει τα αναγκαία της».
4ο) Από τα κατάστιχα του Γεωργίου Λέλη που αναφέρονται λεπτομερώς τα κατά περίπτωση έξοδα για την οχύρωση της Αποκλείστρας (δαπανήθηκαν συνολικά 3.468,10 γρόσια) φαίνεται ότι στην Αποκλείστρα κατασκευάστηκαν τρία κτίρια: α) Το μαγαζί (24 πήχες μάκρος και 7 πλάτος), β ) Ο μύλος και γ) Ένα καλύβι.
Ωστόσο εύλογα προβάλλει το ερώτημα: πού διέμεναν, κυρίως διανυκτέρευαν, τόσες χιλιάδες άνθρωποι; Αφού αναφέρουμε ότι η παραμονή στην Αποκλείστρα, για άλλους πρόσκαιρη για άλλους πιο μακρόχρονη, (ανάλογα βέβαια με τον τόπο προέλευσης και τις δυνατότητες διατροφής και συντήρησης του καθενός και της οικογένειας του) απαιτούσε πολύ περισσότερα του ενός καλύβια, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απάντηση -ερμηνεία στο προηγούμενο ερώτημα, διατυπώνοντας εντελώς προσωπική εκτίμηση. Κατά τη γνώμη μας, φαίνεται, ότι όσοι εγκαταστάθηκαν εδώ, κατασκεύασαν και άλλα καλύβια είτε λιθόκτιστα (υπάρχουν και τα ερείπια των καλυβιών αυτών στην έκταση της Αποκλείστρας) είτε κατασκευασμένα από ξύλο ελάτου, κέδρου και πουρναριού που αφθονούσαν στην περιοχή. Έτσι η διαμονή ήταν πιο άνετη, αφού έγκλειστοι στην Αποκλείστρα υπήρχαν και το χειμώνα ακόμα.
5ο) Η ονομασία του τόπου ως Αποκλείστρα (από το ρήμα αποκλείω) και προ του 1824, οπότε έγιναν τα έργα της οχύρωσης της, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι και πριν από την Επανάσταση του 1821 εδώ κατέφευγαν περιστασιακά οι κάτοικοι των γειτονικών χωριών, κυρίως, για ασφάλεια. Φαίνεται ότι και κατά την εποχή των Ορλωφικών (1768-1774) και μετά το θάνατο του Κατσαντώνη και πριν από την έναρξη της Επανάστασης του 1821, η Αποκλείστρα οχυρωμένη τότε μόνο από την φύση, λόγω του απόκρημνου του εδάφους που την περιβάλλει, προσέφερε την έκταση της «για να σώσει και πάλι ανθρώπινες ψυχές». Είναι χαρακτηριστική αόριστη παράδοση που άκουσα από ογδοντάχρονους και πλέον γέροντες του χωριού μου στα χρόνια των γυμνασιακών μου σπουδών ότι «στην Αποκλείστρα πριν το 1821, οι γυναίκες κυλώντας πέτρες από την Τούρλα (=κορυφή της Αποκλείστρας) δεν άφησαν Τούρκο να πλησιάσει και να την πατήσει». Εξάλλου και στο περί Αποκλείστρας λήμμα της Αιτωλοακαρνανικής και Ευρυτανικής Εγκυκλοπαίδειας (τόμος 2ος σελ. 462 στήλη 2η) καταγράφονται – εκτός των άλλων – και τα ακόλουθα που αποτελούν και αυτά ιστορική παράδοση της οικογένειας Οικονομίδη, εγκρίτων εμπόρων, από το Καρπενήσι: «Ο Ι. Δ. Οικονομίδης στα 1821 ήταν δεκαεφτά χρονών. Ο πατέρας του Παπαδημήτρης, άμα ξαπλώθηκε η Επανάσταση και στην Ευρυτανία, πήρε την άλλη οικογένεια του και πήγε στην Αποκλείστρα κοντά στην Καστανιά του Προυσού. Το γιο του Γιάννη τον έστειλε στην Αρτοτίνα στο Σαφάκα. Ο πατέρας του Οικονομίδη, ο Παπαδημήτρης, κατά τη διάρκεια της ανακωχής πήγε στη Λαμία να πάρει τους μισθούς του γιου του για να ζήσει την οικογένεια του στην Αποκλείστρα».
Δεν πρέπει να παραλείψουμε ότι και στην εφημερίδα «Ο Δρυμώνας» (Μπερίκος) (…) ο συνάδελφος φιλόλογος Γεώργιος Δ. Δημητραντζος δημοσίευσε εμπεριστατωμένο – εκτενές άρθρο με τίτλο «Οι Δρυμωνιώτες στην Αποκλείστρα», όπου αναφέρονται ονομαστικά Δρυμωνιώτες που ήρθαν με τις οικογένειες τους στην Αποκλείστρα της Καστανιάς για ασφάλεια και σωτηρία. Μάλιστα ο επικεφαλής όλων των έγκλειστων στην Αποκλείστρα Δρυμωνιωτών Γιάννης Μπουγάς, ηλικίας τότε 77 ετών, πέθανε στην Αποκλείστρα «δυο μέρες προτού οι Δρυμωνιώτες να πάρουν το δρόμο της επιστροφής στο χωριό τους» και προφανώς ενταφιάστηκε εδώ, όπως και άλλοι Δυτικοστερεοελλαδίτες γέροι, γυναίκες και παιδιά που πέθαναν στην Αποκλείστρα από την πείνα, τις στερήσεις και τις αρρώστιες.
6ο) Έχοντας υπ όψη μας, εκτός των ιστορικών μαρτυριών – πηγών που αναφέρονται στην Αποκλείστρα, τους χειρόγραφους κώδικες του μοναστηριού της Παναγιάς της Προυσιώτισσας και κάποιες άλλες αναγραφές – θύμησες εκκλησιαστικών, κυρίως βιβλίων αλλά και επιγραφές εικόνων, συμπεραίνουμε ότι η Αποκλείστρα διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στις δημογραφικές διαφοροποιήσεις που παρουσίασε ο πληθυσμός του γειτονικού προς αυτή χωριού, της Καστανιάς. Συγκεκριμένα, στην αυτοβιογραφία του ο λόγιος ιερομόναχος Κύριλλος ο Καστανοφύλλης σημειώνει ότι «Γεννήθηκε στα 1775 στην πενιχρή κώμη Καστανιά».Η αναφορά αυτή του Κύριλλου επιβεβαιώνεται και από την πληροφορία του Γάλλου F.Pouqueville , ο οποίος στο έργο του Voyage de la Grece (Ταξίδι στην Ελλάδα) που εκδόθηκε στο Παρίσι στα 1826 στον 4 τόμο σελίδα 17 κ. εξ. μας δίδει πληροφορίες για όλα τα χωριά της επαρχίας του Καρπενησίου στα χρόνια του Αλή Πασά, δηλαδή στα τελευταία χρόνια πριν από την Επανάσταση του 1821 καθώς και για τον αριθμό των οικογενειών που κατοικούσαν σε αυτά. Συγκεκριμένα την Καστανιά τη συγκαταλέγει στα λεγόμενα Βλαχοχώρια με το όνομα «Καστανούλα». Την αναφέρει μετά την Καρύτσα και πριν από την Κόπραινα και μας λέγει ότι την κατοικούσαν τότε 20(;) οικογένειες. Όμως αμέσως μετά το τέλος της Επανάστασης του 1821, εξαιτίας προφανώς της Αποκλείστρας κατοικήθηκε και από άλλους ξενοχωρίτες, οι οποίοι καθαρά για λόγους ασφαλείας και για να βρίσκονται κοντά στην Αποκλείστρα επέλεξαν να εγκατασταθούν στην Καστανιά, η οποία στις 19 Μαίου του 1829 κατοικούνταν από (30) οικογένειες, εκπρόσωποι των οποίων είχαν και πολιτικά δικαιώματα, γιατί πήραν μέρος στη σχετική ψηφοφορία για εκλογή εκπροσώπου στην Εθνοσυνέλευση.
7ο) Όπως ήταν φυσικό, η Αποκλείστρα, αφού από τα μέσα του 1824 είχε αρχίσει να δέχεται πλήθος γυναικόπαιδων και γέρων αμάχων είχε προσελκύσει το αμείωτο ενδιαφέρον των Τούρκων και των Τουρκαλβανών να την εκπορθήσουν και να την πατήσουν. Από την άλλη οι δικοί μας – με κάθε θυσία- ήθελαν να την κρατήσουν απάτητη από τουρκικό ποδάρι, πράγμα που τελικά το πέτυχαν. Αρχικά τη φρούρηση της Αποκλείστρας είχε αναλάβει ο Ευρυτάνας Γεώργιος Λέλης με λίγους άνδρες (δεκαπέντε στρατιώτες) συνεπικουρούμενος – προφανώς – και από τους ντόπιους και τα έγκλειστα γυναικόπαιδα. Αργότερα (Σεπτέμβριος του 1824) η Διοίκηση, με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, διόρισε φρούραρχο της Αποκλείστρας τον Προυσιώτη Δημήτριο Γουβέλη και του διέθεσε 75 στρατιώτες για να προστατεύσει τους έγκλειστους στην Αποκλείστρα, που στο μεταξύ άρχισαν να πληθαίνουν ακόμα πιο πολύ. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Δημήτριος Γουβέλης συντηρούσε με δικά του έξοδα τους στρατιώτες του «χωρίς να παραβαρύνει κανέναν πολίτη και χωρίς να πάρει από πουθενά, καθώς τα λοιπά στρατεύματα». Είναι ευνόητο ότι γύρω από την Αποκλείστρα έγιναν και μάχες μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων άλλοτε μεγαλύτερες κι άλλοτε αψιμαχίες, προφανώς με θύματα και από τις δύο πλευρές. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στην Αποκλείστρα έπεσε μαχόμενος ηρωικά ο Προυσιώτης Κωνσταντίνος Καλαμάρας, ο οποίος, μόλις άρχισε η Επανάσταση του 1821, πήγε και εντάχτηκε στο στράτευμα του Γεωργίου Καραϊσκάκη. Αργότερα στα 1824, βρέθηκε στους στρατιώτες του Δημητρίου Γουβέλη και τελικά στην Αποκλείστρα βρήκε ένδοξο θάνατο. Αλλά και από το μέρος των Τούρκων – Τουρκαλβανών τα θύματα θα ήταν πολύ περισσότερα. Στη γειτονική προς την Αποκλείστρα συνοικία της Καστανιάς με το όνομα Κακ(κ)αβάκι, πριν από 30 περίπου χρόνια, ο Παναγιώτης Χρ. Βαστάκης στο εκεί κτήμα του (κοντά στο σπίτι του) βρήκε έναν τάφο που, από την περιγραφή την οποία μας έκανε, φαίνεται πως ήταν ο τάφος κάποιου Τούρκου αξιωματούχου (ίσως και κάποιου δερβίση) ή Τουρκαλβανού μπουλουκτζή. Ο νεκρός του τάφου αυτού τοποθετήθηκε καθιστός πάνω σε στρογγυλή πελεκητή μεγάλη πέτρα, βλέποντας προς την Ανατολή και τη Μέκκα.
8ο) Η κοινότητα Καστανιάς με την (1980) απόφαση του τότε Κοινοτικού Συμβουλίου, όταν ήταν πρόεδρος ο αείμνηστος Κωνσταντίνος Παντελή Δεληκωστόπουλος και σύμβουλοι οι: Αθανάσιος Ανδρέα Κουτρούμπας, Γεώργιος Δημητρίου Ζηνέλης, Κωνσταντίνος Δημητρίου Λωρίδας και ο Χριστόφορος Κουτρούμπας, αναγνώρισαν την Αποκλείστρα ως «τόπο ιερό και ιστορικό» και ξεκίνησαν τις νομικές διαδικασίες για να τύχει η απόφαση τους αυτή και της επίσημης κρατικής αναγνώρισης. Έτσι τελικά στις 11 Νοεμβρίου 1982 (Φ.Ε.Κ.910 τεύχος 2ο) η τότε Υπουργός Πολιτισμού αποφάσισε σχετικά με την Αποκλείστρα τα ακόλουθα: «Χαρακτηρίζουμε σαν ιστορικό διατηρητέο μνημείο σε ζώνη προστασίας 50 μέτρων γύρω του το σπήλαιο «Αποκλείστρα» που βρίσκεται νοτιοδυτικά του χωριού Καστανιά του νομού Ευρυτανίας, διότι το σπήλαιο αυτό χρησίμευσε σαν καταφύγιο στους επιζήσαντες μετά την Έξοδο του Μεσολογγίου Έλληνας. Αθήνα 7 Σεπτεμβρίου 1982. Με εντολή Υπουργού Ο Διευθυντής Βυζαντινών μνημείων Μύρων Μιχαηλίδης».
